ތާރީޚީ ގޮތުން އެނގޭ ގޮތުގައި ކެލާ ހުކުރު މިސްކިތަކީ ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ ޒަމާނުގައި ބިނާކުރެވުނު މިސްކިތެކެވެ. ރާއްޖޭގައި މިހާރު ހުރި އެންމެ ޒަމާންވީ މިސްކިތްތަކާ އެއް ގޮތަށް ފަރުމާކޮށްފައިވާ މިސްކިތެވެ. ޒަމާނާއެކު މި މިސްކިތަށް ބަދަލުތަކެއް އައިސްފައި ވިއަސް މިއީ ދިވެހީންގެ މަސައްކަތްތެރިކަމާއި، ހުނަރުވެރިކަމާއި، ފަންނުވެރިކަން ދައްކައިދޭ މުހިންމު ބިނާއެކެވެ.
މިސްކިތުގެ ބެރިތައް ހުރީ ޢަރަބި ލިޔުންތައް ލިޔެ ލާފެންކޮށްފައެވެ. މަތިވަޑާންގަނޑުން ލަކުޑީގެ މަސައްކަތުގައި ކާބަފައިންގެ މުރާލިކަމާއި، ފަންނުވެރިކަން ފެނެއެވެ. ތަނބުތައް ހުރީ ލިޔެލާޖަހައި ލާފެންކޮށްފައެވެ. ބިތްތައް ހުރީ ހިރިގަލުންނެވެ. ގާމައްޗަށް ގާ ކަނޑައި ފައްތާފައެވެ. ކުރެހުންބައި އަޅައި ޒީނަތްތެރިކޮށްފައެވެ. ބުނެވޭ ގޮތުގައި ކެލާ ހުކުރުމިސްކިތަކީ ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގައި ޒަމާނުގައި (1692މ – 1701މ) އެ ރަސްގެފާނު ރާއްޖޭގައި ބިނާކުރެއްވި ކަމަށް ބުނެފައިވާ 100 މިސްކިތުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ މިސްކިތެކެވެ.
ތާރީޚުގެ ފަތްފުށްތަކުން މުއްސަނދިކަން ލިބިފައިވާ ބޮޑު ޤަބުރަސްތާނެއް މި މިސްކިތުގެ ގޯތިތެރޭގައި އޮވެއެވެ. މި ޤަބުރަސްތާނުގައި ވަރަށް ރީތި މަހާނަގާތައް އެބަ ހުއްޓެވެ. ރާއްޖޭގައި ހުރި މަހާނަގާތަކުގެ ތެރެއިން ވެސް ފާހަގަ ކުރެވޭ ފެންވަރުގެ އާދަޔާ ޚިލާފު މަސައްކަތްކޮށްފައިވާ މަހާނަގާތައް މި ޤަބުރުސްތާނުގައި ހުރި ކަން ފާހަގަ ކުރެވެއެވެ. ކެލާ ކަތީބުގެ ނަމުން މަޝްހޫރުވި ޢަލީ ވަތަބަނޑޭރީގެ މަޤުބަރާ ވެސް މި ޤަބުރަސްތާނުގައި އެބަ އޮތެވެ. ޢަލީ ވަތަބަނޑޭރިއަކީ ކެލާގެ ތާރީޚުގައި ފާހަގަކުރެވޭ މުހިންމު އެއް ޝަޙްޞިއްޔަތެވެ. ކަންގަތި ކޮލި ލެވުނު މީހުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނިލައްވާ ބޭފުޅެކެވެ. ކަންގަތި ކޮއްޔަކީ ރަށްފުށުގެ ވަޒަންވެރީންނަށް ލައްވާ ޢިއްޒަތުގެ ކޮއްޔެވެ. ކެލާގެ އެންމެ ބޮޑު މަގަށް ނަންދީފައި ވަނީ ވެސް ޢަލީ ވަތަބަނޑޭރިއާ ގުޅުވައިގެންނެވެ.
މިސްކިތުގެ ގޯތިތެރޭގައި، މިސްކިތުގެ ކުރިމަތީގައި ހަލާކުވެފައިވާ މުންނާރެއް އެބަ ހުއްޓެވެ. މި މުންނާރުގެ ބުޑުގެ ވަށަމިނަކީ ގާތްގަނޑަކަށް 18 ފޫޓު ބައެވެ. މަތީކޮޅުގެ ވަށަމިނަކީ 9 ފޫޓެވެ. މުންނާރުގެ އުސްމިނަކީ 5 ފޫޓެވެ. މުންނާރުގައި ހުރީ 5 ހަރުފަތެވެ.
މި މުހިންމު އާސާރީ ތަރިކަ ޙިމާޔަތްވެ، އަޅައިލާ އަދި ބޭނުންކުރާ ތަނެއްގެ ގޮތުގައި އަބަދުވެސް ހުރުމަކީ ތާރީޚަށް ޓަކައި އަދި ދިވެހީންގެ މަސައްކަތްތެރިކަމާއި، ހުނަރުވެރިކަމާއި، ފަންނުވެރިކަން ރައްކާތެރިކުރުމަށް ވެސް ކުރުން މުހިންމު ކަމެއް ކަމުގައި ދެކެމެވެ. މިސްކިތް ބިނާކުރެވިފައި ހުރީ ޤަބުރު މަތީގައި ކަމަށް ވާނަމަ، ޤަބުރުތައް ނަގައި މިސްކިތް އަލުން ރޭވުމަކީ ބޮޑު ޚަރަދުކޮށްގެން ވެސް ކުރަންޖެހިފައިވާ ކަމެކެވެ.
